CÔ LÁNG GIỀNG - Hoàng Quý

Hoàng Quý sinh năm 1920 tại Hải Phòng, ông là anh trai của Hoàng Phú, tức nhạc sĩ Tô Vũ. Theo Phạm Duy, Hoàng Quý từng là học trò của Lê Thương tại trường Trung học Lê Lợi ở Hải Phòng vào cuối thập niên 1930. Hoàng Quý theo học nữ giáo sư âm nhạc Leperète dạy nhạc ở các trường trung học ở Hải Phòng. Nhờ có năng khiếu và ham học, Hoàng Quý tiếp thu âm nhạc khá tốt, chỉ một thời gian sau trở thành giáo viên dạy nhạc của trường Bonnal.
Và vào năm 1939, đúng lúc phong trào Nhạc cải cách vừa ra đời, cùng với các ca nhạc sĩ tài tử ở đất Cảng lúc đó là Phạm Ngữ, Canh Thân và em trai Hoàng Phú, Hoàng Quý là người đầu tiên trình diễn nhạc Lê Thương tại Nhà Hát Lớn Hải Phòng.

Suốt trong một thời gian từ năm 1943 cho tới 1945, Hoàng Quý đã quy tụ được một số bạn bè như Phạm Ngữ, Đỗ Nhuận, Lưu Hữu Phước, Văn Cao, và Hoàng Phú lập thành nhóm Đồng Vọng cùng nhau sáng tác.
Nhóm Đồng Vọng được nhà xuất bản Lửa Hồng rồi tạp chí Tri Tân ở Hà Nội giúp đỡ. Lửa Hồng đã ấn hành 12 tập nhạc, mỗi tập có từ 8 đến 12 bài như các tập: Bên sông Bạch Đằng, Nước non Lam Sơn, Tiếng chim gọi đàn, Bóng cờ lau, Nắng tươi, Chiều quê của Hoàng Quý, Về đồng quê của Văn Cao, Ngày xưa của Hoàng Phú...
Tổng cộng Đồng Vọng đã sáng tác và ấn hành khoảng trên 60 ca khúc chủ yếu theo xu hướng nhạc hùng có nội dung ca ngợi đất nước, ca ngợi truyền thống anh hùng của dân tộc.
Riêng về phần Hoàng Quý, đã soạn ra những bài ca giá tri như Trên sông Bạch Đằng, Gọi bạn lên đường, Tiếng chim gọi đàn, Bóng cờ lau, Nước non Lam Sơn, Lời vọng ngàn xưa, Dưới bóng thông xanh, Chiều xuân, Nắng tươi...
Trước khi trở thành người soạn nhạc tiền đạo của xu hướng nhạc hùng, Hoàng Quý cũng đã đi vào lãnh vực nhạc tình, với những bài nhạc tình yêu như Tú Uyên, hay những bài nhạc tình quê như Chiều quê, Đêm trăng trên vịnh Hạ Long, Chùa Hương... mà nổi tiếng hơn cả là ca khúc bất hủ Cô láng giềng.
Cô láng giềng ra đời khoảng năm 1942-1943. Lúc đó Hoàng Quý rời Hải Phòng lên Sơn Tây để đến làm thư ký cho một trang trại nuôi bò. Chuyến ra đi đó ông đã phải chia tay với "bóng hồng" của mình. Khoảng 6 tháng sau, ông không làm việc ở Sơn Tây nữa và trước khi trở về Hải Phòng ông ghé thăm người em Hoàng Phú đang ở tại Hà Nội. Chính trong dịp này nhạc sĩ Hoàng Quý đã cho người em mình xem bài hát Cô láng giềng của ông. Hôm nay trời xuân bao tươi thắm Dừng gót phiêu linh về thăm nhà Chân bước trên đường đầy hoa đào rơi Tôi đã hình dung nét ai đang cười Tôi mơ trời xuân bao tươi thắm Đôi mắt trong đen màu hạt huyền Làn tóc mây chiều cùng gió ngàn dâng sóng Xao xuyến nỗi niềm yêu...
Nhạc sĩ Tô Vũ kể lại:
"Với Cô láng giềng, anh tôi chỉ sáng tác lời 1. Đó là những vần thơ đầy lạc quan, phấn khởi khi chia tay người yêu và hy vọng một ngày trở về gặp nhau trong vui mừng. Còn lời 2 là do tôi sáng tác thêm, đó là cảnh chàng trở về, ngày có một đám cưới làng quê tưng bừng rộn rã của chính người yêu, và chàng buồn tình lặng lẽ ra đi... Thật ra lời 2 này không phải là tâm tư của Hoàng Quý mà do tôi hư cấu và Hoàng Quý đã đồng ý, xem như là một tác phẩm nghệ thuật chứ không phải là sự miêu tả một mối tình có thật, vì thực tế Hoàng Quý không có một bi kịch về tình yêu như nội dung của lời 2"
...Trước ngõ vào thôn vang tiếng pháo Chân bước phân vân lòng ngập ngừng Tai lắng nghe tiếng người nói cười xôn xao Tôi biết người ta đón em tưng bừng... Đành lòng nay tôi bước chân ra đi Giơ tay buồn hái bông hồng tường vi Ghi chút tình em nói chờ đợi tôi Đừng nói tới phân ly. Cô láng giềng ơi Nay mối duyên thơ đành đã lỡ rồi Chân bước xa xa dần miền quê Ai biết cho bao giờ tôi về.

Về Hoàng Quý, Phạm Duy đã nhận xét:
"Đánh giá Hoàng Quý không nên chỉ thu hẹp vào những sáng tác của ông, bởi vì sự hoạt động cho nền nhạc hùng còn là một điều khiến chúng ta phải ghi nhớ và ghi ơn. Ông là linh hồn của đám nhạc sĩ trẻ ở Hải Phòng, thúc đẩy mọi người sáng tác và ông làm cho những sáng tác đó có một đời sống hẳn hoi, nghĩa là in ra, hát lên trong những sinh hoạt hướng đạo hay học sinh của ông".
Văn Cao cũng thường nhắc tới Lê Thương và Hoàng Quý là hai nhạc sĩ có ảnh hưởng tới con đường âm nhạc của ông. Hoàng Quý tham gia Việt Minh sớm, trong cao trào kháng Nhật cứu nước, nhà Hoàng Quý là cơ sở của một số người Việt Minh hoạt động bí mật ở Kiến An, Hải Phòng. Tháng 5 1944 Hoàng Quý viết bài Cảm tử quân, Sa trường hành khúc và tích cực tham gia hoạt động cách mạng. Tháng 10 1945, Tiếng gọi non sông ra đời, mặc dù lúc này sức khỏe đã giảm sút nhiều. Đầu năm 1946, bệnh tình của ông ngày một nặng, nhưng Hoàng Quý vẫn tham gia các cuộc biểu tình, mít tinh ủng hộ chính phủ Hồ Chí Minh, phản đối Việt Quốc, Việt Cách. Hoàng Quý qua đời ngày 26 tháng 6 1946 vì một chứng bện nan y tại Hải Phòng, lúc 26 tuổi, khi tài năng của ông đang độ phát triển.

Ai cũng biết rằng Cô Láng Giềng là một bài hát nổi tiếng của cố nhạc sĩ Hoàng Quý (1920 - 1946) từng được nhiều thế hệ nghệ sĩ - ca sĩ trình diễn nhiều lần suốt từ ngày nó ra đời (khoảng 1942 - 1943 gì đó cho tới nay).
Trước đây, đã có bài báo nói đến "Cô láng giềng" với sự phỏng đoán rằng "cô" có thể là cô Hoàng Oanh, lại có bài khẳng định rằng "cô" là cô Bích Trâm. Cả 2 cô này đều là những bậc nữ lưu tân tiến của đất Cảng (Hải Phòng) trước Cách mạng Tháng 8 năm 1945, và đều có quan hệ quen biết - nếu không muốn nói là thân thiết với Hoàng Quý.
Để tìm hiểu cặn kẽ chuyện này, không gì bằng gặp ngay những người thân nhất của Hoàng Quý, những anh chị em ruột thịt của ông nay còn sống, trong đó có giáo sư - nhạc sĩ Tô Vũ, tức Hoàng Phú, hiện ở Sài Gòn.
Theo Tô Vũ cho biết ý kiến gán "Cô láng giềng" cho Bích Trâm là không có cơ sở.
Thứ nhất, mặc dù có thời gian cố Bích Trâm ở cạnh nhà anh em Hoàng Quý nhưng cô lớn tuổi hơn Hoàng Quý đến 5, 6 tuổi (cô ngoài 20 mà Hoàng Quý lúc bấy giờ mới 14), cô lại đã có chồng và nhà cô cũng không có vườn, có hàng tường vi như mô tả trong bài hát.
Thứ hai, trong bài hát có nói một chuyến đi xa của tác giả:
"Năm xưa khi tôi bước chân ra đi..."
chuyến đi ấy xảy ra vào đầu năm 1942, khi Hoàng Quý tính đi làm thư ký cho một đồn điền Tây ở Sơn Tây nhưng sau vì l1 do gì đó, cuối năm ấy anh đã về. Trong khi ấy thì Bích Trâm đã chuyển nhà đi nơi khác trước đó đến 4 năm, không lẽ Hoàng Quý lại "dở hơi" mò sang "Cô láng giềng" nay đã biệt tăm!
Vậy chỉ còn lại gia đình cô Hoàng Oanh là tương đối chính xác hơn. Hai chị em Hoàng Oanh, Thiên Nga mặc dù hồi ấy còn rất trẻ (Hoàng Oanh mới khoảng 15, 16 tuổi) những đã nổi tiếng là người đẹp, hát hay, làm nhiều văn nhân, nghệ sĩ ngây ngất! Bấy giờ, Phát Xít Nhật đang chiếm đóng nước ta, Hoàng Quý đến trọ tại nhà trồng răng Đào Dung gần Ao Than: láng giềng chính là nhà Hoàng Oanh, nhà có vườn, có hàng tường vi, trước mặt là hồ nước. Tài tử gặp giai nhân, cả hai đều từng có dịp qua lại thăm viếng nhau....
Bài "Cô láng giềng" ra đời vào thời điểm 1942 - 1943 hay chậm nhất là đầu năm 1944, chính là năm trong hoàn cảnh không gian và thời gian này. Tuy nhiên, Hoàng Quý chỉ làm lời 1: Tô Vũ (tức Hoàng Phú) đã nối tiếp thêm lời 2 cho thêm phần kịch tính và như dự báo trước cuộc tình tan vỡ giữa 2 người.
Ngoài trường hợp Hoàng Oanh cũng còn thêm một gia đình nữa. Theo gia đình này thì "Cô láng giềng" ở đây là Khánh Vân, có chị là Vân Khánh. Hai chị em cũng còn rất trẻ (khoảng 15, 16 tuổi). Tuy không lộng lẫy như đôi chị em Hoàng Oanh, Thiên Nga, nhưng cũng là những bậc nhan sắc, có khả năng thi ca. Cô chị theo đuổi một tình yêu đơn phương với Tô Vũ cho tới những năm tháng cùng lên Hà Nội học, trong khi đó thì cô em lại "say như điếu đổ" chàng nhạc sĩ trẻ tài hoa là Hoàng Quý. Nhà họ cũng gần nhà Hoàng Quý, lại có vườn hoa rất đẹp.
Như vậy, nữa thế kỷ đi qua chưa ai - kể cả người em ruột Hoàng Quý là GS - NS Tô Vũ và một số chị em khác trong gia đình - có thể khẳng định 100% "Cô láng giềng" là ai? Nhưng dù là Hoàng Oanh, dù là Vân Khánh, những con người đẹp nằm trong 2 giả đinh có thể tin cậy nhất kể trên đây , thì thiên tình sử của họ vẫn cứ là đẹp mãi mãi bởi đã được ghi tạc bằng những âm điệu và lời ca tuyệt vời!