QUÁN BÊN ĐƯỜNG

Một người bạn quý gửi cho một bản copy mờ nhạt nhưng hiếm có của một bài thơ mà nhiều người đã tranh cãi về tên tác giả của nó: đó là bài thơ "Cuộc Đời" của Minh Phẩm tức nhà văn Trang Thế Hy đăng trên tạp chí Vui Sống số 9 năm 1959.
Bài Thơ này đã được nhà văn Bình Nguyên Lộc đăng trong tập truyện "Quán Bên Đường" nhưng vì lý do nào đó không ghi tên tác giả.
Nhạc sĩ Phạm Duy phổ nhạc và phát hành bài này thành bản nhạc "Quán Bên Đường" vào cuối thập niên 60, để tên tác giả là "Vô Danh" vì nhà văn Bình Nguyên Lộc không nhận là của mình.
Sau này khi sang Mỹ, trong trang phamduy.com ông Phạm Duy lại ghi tên tác giả là Bình Nguyên Lộc với chú thích: "Sau này, khi gặp lại anh ở Hoa Kỳ, anh cho phép tôi đề tên anh là tác giả.".
Điều mâu thuẫn là lúc đó ông BNL đã mất từ lâu rồi và trong 1 email của ông được phổ biến sau này trên mạng để trả lời câu hỏi về lai lịch của bài thơ này nhạc sĩ Phạm Duy cho biết "Chưa bao giờ anh Lộc nói với tôi tác giả là ai"


From: PhamDuy
Date: Fri, 10. Jan. 1997 08:11:14 -0500 (EST)
To: XXX
Re: Bài Quán Bên Đường

Tôi cũng đọc một bài báo ở Sài Gòn gần đây nói về tác giả bài thơ Quán Bên Ðường mà tôi phổ nhạc. Bài thơ do anh Bình Nguyên Lộc đưa cho tôi phổ nhạc vào cuối thập niên 60, còn dặn là đừng đề tên. Khi anh Bình Nguyên Lộc qua Mỹ, tôi có gặp anh ấy và tặng một băng cassette với nhiều người hát bài Quán Bên Ðường. Chưa bao giờ anh Lộc nói với tôi tác giả là ai. Tôi bao giờ cũng nghĩ rằng anh Lộc là tác giả của bài thơ. Ðó là vài lời cho những người muốn biết lai lịch của một trong những bài ca xã hội của tôi.

Trong một cuộc phỏng vấn của ông Lê Phương Chi (toà soạn Bách Khoa), ông Bình Nguyên Lộc cho biết trong tập truyện ngắn Quán Bên Đường của ông có một truyện ngắn là Quán Tai Heo, truyện ngắn đó viết về thi sĩ Minh Phẩm và có bài thơ này.

Quán Bên Ðường (1950): Trên đường đi công tác thời kháng chiến, một đêm anh ghé trọ quán bên đường. Chủ quán là một cô gái chắc chắn vốn là dân trí thức vì anh thấy cô đọc toàn những sách Pháp ngữ. Một thời gian sau, có dịp anh trở về con đường cũ tìm lại thì quán đã không còn. Anh nghĩ rằng có thể cô gái chủ quán kia đã chết vì bom đạn rồi, cảm xúc trào dâng và anh sáng tác ca khúc này (theo lời kể của phu nhân nhạc sĩ Lê Trọng Nguyễn - Vào lúc 6 giờ chiều ngày 27 Tháng Năm, 2006, tại phòng sinh hoạt cộng đồng của Nhật Báo Người Việt (Ðêm Nhạc Lê Trọng Nguyễn và ra mắt CD Lê Trọng Nguyễn Collection #2 “Lá Rơi Bên Thềm”).

Nhiều người biết một Quán bên đường (ở làng Vinh Hiển, gần Vạn lý, Tân phong, Đức phổ - Quảng Ngãi) của Thầy Trợ Huỳnh Can và cô quán đó là chị L (nữ sinh, hoa khôi) tồn tại suốt mùa tản cư kháng chiến (1948 - 1954).

Cụm từ “quán bên đường” đã nói lên một cách chính xác về vị trí, thân phận của những điểm buôn bán theo kiểu này. Quán không tọa lạc tại phố, chợ, không phải tiệm hay cửa hàng và kiến trúc hầu hết là tạm bợ bằng mọi thứ vật liệu nhẹ. Hầu hết quán bên đường thường xa các khu dân cư đông đúc mà chỉ chọn một chỗ nào đó tại một bên của con đường có nhiều người đi lại, có thế đắc địa cho việc buôn bán.

Thời trước, kể từ làng xã, mỗi nơi chỉ có một vài quán. Đây là những quán dựa vào khách trong làng là chính. Có nơi quán được dựng một bên dốc bến đò dọc, đò ngang; có quán lập tại đầu cầu hay đầu một ngã ba. Nếu không phải vừa là nhà ở vừa là quán thì những quán này dựng rất đơn sơ với cột tre, vách tre, lợp tranh và diện tích khá nhỏ. Thông thường, quán có một bàn nhỏ cho khách ăn uống, một sạp tre bày các chai lọ, hũ, thẩu đựng sản phẩm, một vài cây sào gác ngang gần cửa quán để treo các sản phẩm linh tinh khác.

Tại làng xã, những quán bên đường thường được người địa phương gọi tên bằng cách lắp món hàng chính của quán với tên chủ quán. Chẳng hạn: quán hàng xén bà Năm, quán mì Bốn Thơm, quán cháo lòng Bảy Mập… Khách của quán đa số là người cùng xóm cùng làng với nhau. Khách lỡ kẹt tiền mặt được chủ quán sẵn lòng cho ghi sổ để đó trả sau. Khách nào “hết khả năng chi trả” để nợ lâu quá, cuốn sổ này bị gọi vui là “sổ đoạn trường”. Các bà nội trợ rất gắn bó với quán hàng xén. Trong nhà, trong bếp lỡ hết món gì đó liền sai trẻ chạy ra quán. Đường đậu mắm muối dầu chè tiêu ớt… đủ cả, có ngay, và quán chấp nhận bán lẻ đến đơn vị thấp nhất.

Sáng sớm, khách đến quán điểm tâm tô mì, uống bát nước chè nóng trước khi làm việc. Xế chiều, gặp ngày thong thả, cùng vài “chiến hữu” ra quán “làm” tô cháo, dĩa lòng luộc, sương sương vài ly nhỏ rượu gạo, tán gẫu chuyện trên trời dưới đất… cũng thấy cuộc đời đáng yêu, đáng sống biết bao!

Xa hơn, dọc theo các huyện lộ, tỉnh lộ có những quán bên đường được khách bộ hành thuộc nằm lòng, hễ đi ngang là phải ghé. Quán đường huyện, đường tỉnh khác quán làng xã ở chỗ những quán này có tính cố định về vị trí và chuyên nghiệp về buôn bán hơn. Loại quán này không có sổ nợ, dứt khoát tiền trao cháo múc. Chẳng biết các chủ quán có ngầm phân chia lãnh địa hay không mà trên cùng một con đường, các quán cách nhau đủ cho khách bộ hành đi tới quán là đã mỏi chân, khát nước, đói bụng. Đang với tâm trạng như vậy mà thấy làn khói bếp lan trên mái quán, mùi thơm thức ăn tỏa ra thì khách bộ hành cầm lòng không đậu, phải dừng chân. Cứ vào quán cái đã, không ăn thì uống hoặc cứ ngồi nghỉ khan một lúc cũng chả sao.

Thời “hoàng kim” của quán bên đường là chín năm kháng chiến chống Pháp tại vùng tự do rộng lớn của ta. Hoàn cảnh chiến tranh không có xe cộ nên giao thông trên bộ toàn là… đi bộ. Nhiều địa phương, ngoài quốc lộ, tỉnh lộ, huyện lộ đã có từ xưa, lúc này còn thêm những con đường đi tắt xuyên qua các làng mạc thôn quê. Quán bên đường mọc lên dọc theo những con đường như thế. Quán và khách đều rất cần nhau.

Thời ấy, tại vùng tự do tỉnh Quảng Nam, hầu hết chủ nhân các quán bên đường mới mở là đồng bào tại các đô thị, thị trấn như Đà Nẵng, Hội An, Vĩnh Điện tản cư. Họ đem tới nét văn minh ẩm thực của phố thị làm cho món ăn, thức uống của những quán bên đường thời kháng chiến được phong phú về “mặt hàng”, ngon lành về chất lượng, đẹp về hình thức. Tuy chẳng thể có sơn hào hải vị sang trọng nhưng nhờ các bà các chị khéo tay nên mọi thứ đều làm vừa lòng khách. Ngoài các món ăn quen thuộc như cơm, mì Quảng, bún, bánh bèo, bánh tráng…, các quán mới còn có cháo lòng thả, bánh khoái, bún bò kiểu Huế…, ấn tượng nhất là các loại chè chính bản của Đà Nẵng, Hội An.

Khách bộ hành đi ngả Bà Rén theo quốc lộ 1A lên tỉnh hay vào Tam Kỳ, Bến Ván, đến tận Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên thường dừng lại Trảng Chuổi nghỉ ngơi. Các quán tại đây chỉ bán độc một thức ăn là bún sản xuất tại chỗ dùng với cá biển. Bún và cá đều rất tươi, khách xơi tại quán nào cũng vừa ý cả.

Nếu khách đi từ ngả Trung Phước vào các nơi xa nói trên, họ đi tắt trên những hương lộ nối nhau mà trước kia không mấy ai biết. Khi qua khỏi đèo Le, đến chợ Đông Phú rẽ phải, lội qua sông Rù Rì (Ly Ly) giữa huyện Quế Sơn và Thăng Bình, cứ thế mà đi mãi. Dọc con đường này có những quán nhỏ, món ăn thức uống đơn giản. Khi đến giờ ăn uống thật sự, khách sẽ dừng lại các nơi có những địa danh thân quen như Minh Huy, Đo Đo, Quán Rường, Cẩm Khê… Quán bên đường tại mấy nơi này không thiếu những món ngon, lại hợp túi tiền mọi người trong thời kháng chiến. Những khách bộ hành thường đi lại con đường này hồi ấy, đến bây giờ vẫn còn nhắc một quán bên đường tại Hà Châu huyện Thăng Bình. Quán này bán toàn các loại chè rất ngon, cô chủ quán tên L. xinh đẹp, vui tính. Chẳng biết các “cụ” nhớ chè hay nhớ chủ quán cố nhân…